Obraz namalowany został przez znaczącego, wywodzącego się z Parmy malarza – Giovanniego Lanfranco. W latach dwudziestych XVII wieku twórca ten przeżywał w mieście nad Tybrem prawdziwy zenit sławy. Papież Urban VIII zadzierał głowę, aby z zachwytem kontemplować jego freski w kopule kościoła Sant’Andrea della Valle, w bazylice watykańskiej podziwiano jego malowidła ukazujące Glorię Krzyża Pańskiego (Cappella del Crocifisso), a prywatni kolekcjonerzy zamawiali u niego malunki do swoich komnat. Jakby tego było mało, Lanfranco stanął na czele prestiżowej Akademii św. Łukasza. Zyskał poklask, ale też majątek, który pozwalał jemu i jego rodzinie na dostatnie życie zapewniające wygodę i dostęp do dóbr kulturalnych, typowych dla elit tego czasu. Jedną z nich była muzyka. W arystokratycznych salonach spotykano się, aby słuchać muzyków i śpiewaków, malarze i rzeźbiarze parali się grą na instrumentach, a wieczory muzyczne stanowiły rozrywkę najwyższej próby. Rzym tego czasu to była prawdziwa mekka muzyki, i to nie tylko religijnej, a jej wielkimi mecenasami okazali się przedstawiciele papieskiego rodu Barberini. W mieście działali sławni muzycy (szkoła rzymska), a w 1626 roku przybył do niego parmeński duchowny Marco Marazzoli – śpiewak (tenor) i wirtuoz harfy, z czasem nazwany „Markiem Harfistą”. Niebawem stał się podopiecznym młodziutkiego bon vivanta – kardynała i papieskiego nepota Antonia Barberiniego, ale też papieskim dworzaninem, kompozytorem, twórcą czterystu kantat i oratoriów, a w późniejszym czasie również autorem baletu i oper, w tym tej uważanej za najstarszą operę komiczną (commedia bufa) – Il falcone (1637).

Lanfranco poznał swego rodaka zapewne na dworze Barberinich i powierzył mu naukę muzyki jednej ze swoich córek. W zamian miał namalować dla Marazzolego, który skądinąd sam próbował sił w sztuce malarskiej, trzy obrazy: Erminię między pasterzami, Kleopatrę oraz kompozycję przedstawiającą Wenus z harfą. Omawiane płótno było więc wyrazem podziwu i wdzięczności Lanfranca dla nauczyciela i mistrza. A czym było dla obdarowanego muzyka? W oczy patrzącego na obraz rzuca się imponujący, bogato rzeźbiony i złocony instrument – faktycznie istniejąca „harfa Barberini”, nowy w tym czasie typ potrójnej harfy chromatycznej, zamówiony przez Antonia Barberiniego i w 1633 roku wykonany z pietyzmem przez rzeźbiarza Giovanniego Tubiego według rysunku (najprawdopodobniej) samego Gian Lorenza Berniniego. Instrument należał wprawdzie do kardynała, ale powierzony został muzykowi. Być może purpura tkaniny znajdującej się w tle obrazu ma o tym mecenacie przypominać. Ówczesny teoretyk muzyki Giovanni Battista Doni uważał, że harfa prezentowała nie tylko walory muzyczne, idealnie współgrające z ludzkim głosem, ale miała też „szlachetny, piękny i wdzięczny wygląd”. W taki oczywisty sposób Lanfranco zaakcentował rangę muzyka uznawanego za wirtuoza tego instrumentu, ale też oddał hołd rodowi Barberinich, z którym Marazzoli całe życie był głęboko związany. Harfa znajdowała się w jego domu i powróciła do Barberinich w momencie jego śmierci. Obecnie znajduje się w rzymskim muzeum instrumentów muzycznych (Museo Nazionale degli Strumenti Musicali).

Nie da się ukryć, że obiekt ten odgrywa w obrazie rolę znaczącą. Kim jednak jest grająca na niej i być może śpiewająca półnaga kobieta? Widziano w niej alegorię muzyki, dopóki nie znaleziono testamentu zmarłego w 1662 roku Marazzolego, w którym obraz pod tytułem Wenus grająca na harfie w towarzystwie dwóch amorków zapisał on swemu wieloletniemu protektorowi Antonio Barberiniemu. Warto zauważyć, że przedstawienie Wenus grającej na harfie, a w dodatku śpiewającej, było motywem ikonograficznym niecodziennym i w sztuce nieznanym. Wenus co najwyżej przysłuchiwała się grającym muzykom, jak ukazał to Tycjan w jednym ze swych obrazów (Wenus z grającym na organach). Co ciekawe, po śmierci kardynała Barberiniego (1671) w inwentarzu jego zbiorów obraz widnieje już pod tytułem Kobieta naturalnej wielkości półnaga grająca na harfie ręki Lanfranca. Jak więc widać, w przeciągu zaledwie kilku lat bohaterka obrazu przeistoczyła się z Wenus w kobietę. Gdy przyjrzymy się jej uważnie, dostrzeżemy coś, co zarówno rodzina kardynała, a może i on sam chcieli przemilczeć. Tytułowa bogini miłości z pięknymi kolczykami w kształcie perły, ufryzowana na współczesną modę, mogła być kojarzona z często portretowanymi w tym czasie kurtyzanami, które niejednokrotnie wykazywały się niemałym wykształceniem muzycznym. Często też opisywano je i portretowano z lutnią w ręce.



Czy więc tytuł odnoszący się do Wenus miał związek z zarezerwowaną dla tej bogini krainą miłości i rozkoszy ziemskich? Sugerować to może jej bosa stopa, niedbale położona na wysokim koturnie, w jakich często przedstawiane były w obrazach kurtyzany weneckie, uważane w tym czasie za najpiękniejsze kobiety świata. Modnisie weneckie były sławne nie tylko w Italii, a podróżnicy tamtych czasów nierzadko o nich wspominali. Koturny pojawiły się w mieście nad laguną już na początku XVI wieku. Ich noszenie przez elegantki weneckie i kurtyzany podkreślało ich status społeczny, pozwalając im lepiej eksponować swoje bogate szaty uszyte z połyskujących, drogocennych materiałów. Te tak zwane chapiny spełniały też praktyczną funkcję na zabłoconych bądź brudnych ulicach. Koturny, na ogół wykonane z korka i mogące mieć nawet 50 cm (!) wysokości, uniemożliwiały kobietom normalne poruszanie się, i wtedy dopomagały im podtrzymujące je i noszące treny ich sukien służące. Obucie Wenus w koturny musiało więc być wskazaniem na Wenery bardziej ziemskie i mniej alegoryczne, trudno bowiem znaleźć inne wytłumaczenie wprowadzenia do obrazu tego elementu.

Kobieta patrzy na nas, przywołuje nas wzrokiem, a z jej otwartych ust zdaje się płynąć śpiew, który jest skierowany bezpośrednio do nas. Czy chce nas zauroczyć pieśnią, czy melodią wydobywaną z instrumentu? A może pragnie odkryć przed nami swą uwodzicielską, opiewaną przez poetów moc? Już od czasów antycznych uważano bowiem, że muzyka i śpiew mogą wzbudzać silne emocje. I nie należy wątpić, że są to emocje miłosne.

Wenus grająca na harfie (Muzyka), Giovanni Lanfranco, 1633–1634, olej na płótnie, 214 × 150 cm, Galleria Nazionale d'Arte Antica, Palazzo Barberini

Jeśli spodobał Ci się ten artykuł, możesz pomóc nam w dalszej pracy, wspierając portal  roma-nonpertutti  w konkretny  sposób — udostępniając newslettery i przekazując niewielkie kwoty. One pomogą nam w dalszej pracy.

Możesz dokonać wpłat jednorazowo na konto:
Barbara  Kokoska
62 1160 2202 0000 0002 3744 2108
albo wspierać nas regularnie za pomocą  Patonite.pl  (lewy dolny róg)

Bardzo to cenimy i Dziękujemy.